Anselm Kiefer

fragmenten uit Hoffmann von Fallersleben auf Helgoland 

In 1841 dichtte August Heinrich Hoffmann von Fallersleben op Helgoland het ‘Lied der Deutschen’. Van dit lied is nu alleen het derde couplet overgebleven als het officiële volkslied van Duitsland. Het eerste couplet, dat met ‘Deutschland über alles’ begint, doelde op de toenmalige verdeeldheid van Duitsland in meerdere staten. Nadat Duitsland (zonder Oostenrijk) in 1871 verenigd werd, kreeg de uitdrukking geleidelijk een andere, nationalistische lading. Vanwege de historische ontwikkelingen sinds 1841 zijn de landsgrenzen van het eerste couplet niet meer actueel. Het tweede couplet laat zien dat het lied oorspronkelijk als drinklied werd bedacht. Het derde couplet drukt de wens van de dichter uit naar een verenigd Duitsland als rechtsstaat.

Helgoland is honderden jaren tot en met de WOII een uitvalsbasis voor de zeemacht van Duitsland. In 1947 hebben de Engelsen, die na de oorlog het eiland in het bezit hadden, Helgoland met 6700 ton aan bommen bestookt. Het doel was: het eiland voor eens en voor altijd in de zee laten zakken. Er waren veel onderaardse oorlogsbouwwerken; men wilde er maar gewoon vanáf. En dat is dus niet gelukt. In 1952 droegen de Engelsen het eiland weer over aan Duitsland.

In het post-conceptuele tijdperk van de jaren tachtig beeldde Anselm Kiefer het duistere (recente) verleden van Duitsland uit in reusachtige doeken. Verhalen uit de (Germaanse) mythologie werden gekoppeld aan Wagneriaanse thematiek en beelden uit het nazistisch Duitsland. De werken van de oud-leerling van Joseph Beuys waren zeker geen verheerlijking van deze periode, maar een onverbiddelijk en kritisch doorgronden van het historische bewustzijn. Maar bovenal heeft zijn werk een verbluffende visuele en plastische impact. Zowel naar vorm als naar inhoud laten ze de toeschouwer niet onverschillig. Zijn schilderijen en sculpturen zijn doordrenkt met een bittere ironie en openlijk sarcasme. Wanneer Kiefer geschiedenis en mythologie in zijn schilderijen verwerkt worden die vrijwel altijd geactualiseerd en getransformeerd. In de gestalte van landschappen, wouden, gebouwen, sterrenhemels, vliegtuigen en boeken zijn het niet langer onschuldige verhalen uit een ver of denkbeeldig verleden – ze zijn werkelijkheid geworden en dus geproblematiseerd.

Kiefer is altijd geïnteresseerd geweest in de nationale geschiedenis van zijn land en blijft nadenken over wat onopgelost blijft in zijn dramatische verleden. De foto’s in het kunstenaarsboek Hoffmann von Fallersleben auf Helgoland (Groninger Museum 1980 oplage: 500) van de lege kamers en van verlaten objecten zijn uitbeeldingen vanuit het geheugen. Veel van het verleden waar wij alleen maar naar kunnen raden wordt ons door deze fotobeelden op een stille en pijnlijke manier verteld. ‘It is impossible tot write poetry after Auschwitz (Theodor Adorno) is reflected in Kiefer´s approach to visual arts: his work does not come across as a painful and thoughful rendition of people´s suffering. Slashes , stabs, sorrow and solitude are key words of his art. Cremation ans death, extermination and apocalypse also come to mind when axamining, for instance, Hoffmann von Fallersleben auf Helgoland. Helgoland was the site of the greatest non/nuclear detonation in history, an event referred to as the ´British Bang´. A battered submarine, smoke and fire, wood barely hanging on and metal sticking out confirm the idea of annihilation (uit: ecla.de/news).