Het naakte meisjesalfabet van Anthon Beeke

 

Alphabet (katern, katern één keer opengevouwen en katern 3-delig: geheel opengevouwen)

De Nederlandse grafische ontwerper Anthon Beeke was tijdens het directoraat van Wim Beeren (1985-1993) huisontwerper van het Stedelijk Museum. Beeke werd al in 1969 beroemd met zijn 'naakte meisjes alfabet'. Daarmee was de toon voor zijn spraakmakende oeuvre gezet en Beeke begon zijn opmars als één van de vijf Nederlandse topontwerpers van de twintigste eeuw. In navolging van de oproep van 'Letraset-plakletters' voor nieuwe lettertypes, vroeg Pieter Brattinga (redacteur en art director van de Kwadraat-Bladen) ook aan ontwerpers zich te buigen over een alfabet dat paste bij de moderne tijd. Er verschenen alfabetten in de serie Kwadraat-Bladen van Gerhard Unger, Timothy Epps & Christopher Evans, Wim Crouwel en als laatste dat van Beeke in 1970: Alphabet (Steendrukkerij De Jong, Hilversum 1970. Losbladig in katern. Gefotografeerd door Geert Kooiman, reportage door Ed van der Elsken).

Het alfabet van Beeke trok onmiddellijk de aandacht, als zelfstandig ontwerp en als uitdrukking van de jaren zestig. Het werd gezien als een uiting van bevrijding van benepen seksuele taboes, als een teken dat bloot niet vies en voos was, maar van grote klassieke schoonheid en bovenal onschuldig. Er is daarna nooit meer iets mee gedaan. Het was geen werkbaar alfabet. De letters waren hooguit te gebruiken voor een initiaal of een enkel woord. Beeke: 'Het is gebaseerd op vunzige speelkaarten die je toen tegenkwam in louche café's, met naakte vrouwen erop in compromitterende standjes. Het 'new alphabet' was een nieuw statement, het keek vooruit naar een tijdperk dat voor ons lag. Mijn alfabet was ook een statement. Zoiets was immers alleen mogelijk in Nederland waar alle meisjes in minirok liepen en waar Phil Bloom de première van het naakt op televisie had verzorgd. Het was ondenkbaar dat er in die tijd ergens anders in een ander land een keurig bedrijf als De Jong dergelijke naaktenletters de wereld in zou sturen. Ed van der Elsken maakte een rapportage van de opnamesessies. Zijn kinderen werden ingezet om de leestekens te maken' (uit: Stedelijk Museum Bulletin 5/6 2003).

Met dank aan Antiquariaat Berger & De Vries in Groningen voor het beschikbaar stellen van deze uitgave.

Pionier in vormgeving: Pieter Brattinga

Pieter Brattinga (Cijfers 1971)

De Nederlandse vormgever Pieter Brattinga was de zoon van de directeur van Steendrukkerij De Jong & Co in Hilversum. Van 1951 tot 1974 was Brattinga "director of design" bij Steendrukkerij De Jong & Co. Als promotor van vormgeving heeft hij een belangrijke rol gespeeld. Nadat hij in het bedrijf van zijn vader een jaar lang tentoonstellingen had georganiseerd voor toegepaste kunst, richtte hij in 1955 het fameuze blad Kwadraat op.

Kwadraat, dat begon als bedrijfsblad, groeide uit tot een befaamde publicatie over vormgeving, beeldende kunst en architectuur. De internationale uitgaven, die grotendeels door buitenlanders werden verzorgd, oefenden een gunstige invloed uit op het Nederlandse klimaat voor het kunstenaarsboek (Bool en De Rook 1977). Sommige van deze uitgaven kunnen als kunstenaarsboeken worden beschouwd: Sandberg: NU I, in het midden van de 20e eeuw (1959), Diter Rot: Daily Mirror (1964), Henry Miller: Extra Zending Schrijftaal (1967), Anthon Beeke: Alphabet (1970), Van Reeuwijk: Muziekpapier (1970), Wim Spreeuwers: 16 kubussen en een speelveld (1970) en Les Levine: House (1971).

Ook heeft Brattinga zelf één Kwadraat-Blad bedacht en vormgegeven: Cijfer (1971). "Cijfer" symboliseert een verblijf in verschillende steden van de wereld. De kassabonnen werden verzameld door Brattinga die het geheel (conceptueel) vormgaf. Elke doos is genummerd. Oplage onbekend. Deze doos heeft Brattinga in kader van Sonsbeek 71 uitgegeven.

Dieter Roth

Dieter Roth Omslag voor- en achterkant Boeken

Dieter Roth (fragmenten uit: Boeken )

Samen met Ian Hamilton Finlay, Ed Ruscha en Marcel Broodthaers is de veelzijdige (fluxus, eat art en conceptuele kunst) Duitse kunstenaar Di(e)ter Rot(h) een van de aartsvaders van het kunstenaarsboek. Vanaf de late jaren vijftig begon hij met het publiceren van een eindeloze rij boeken, dikwijls uitgegeven door Hansjörg Mayer in Reykjavik, Stuttgart en Londen. Tijdens die periode vormde Dieter Roth zijn naam om tot 'Rot'. In het duits betekende het 'rood'. In het ijslands had het verschillende betekenissen: ròt (met accent): bedorven, en rot (zonder accent): bewusteloos! Als beeldend kunstenaar is hij vooral bekend geworden met zijn kinetische werken: boeken met bladen waarin verschillende soorten gleuven gesneden zijn, die een veranderd patroon te zien geven als men erin bladert. Deze is o.a. uitgegeven als multipel in de edition MAT (1959), getiteld Book (map met 18-24 bladen van zwart-wit of gekleurd karton met de hand gemaakte sleuven van verschillend formaat).

Dieter Roth (gedeelte van de losse bladen Daily Mirror Book)

Het boek als plastisch eenheid waar van alles mee gedaan kan worden en mogelijkheid tot verspreiding van ideeën neemt in zijn werk een centrale positie in. Hij onderzocht met een veelvoud van technieken en materialen alle mogelijkheden van het kunstenaarsboek: van het strikt conceptuele tot het boekobject. Rot(h) maakt in zijn kunstenaarsboeken uitvoerig gebruik van de woord- en beeldtaal van het stripverhaal, of van 'opgeblazen' fragmenten uit kranten, bijvoorbeeld in Daily Mirror Book (Kwadraat-Blad Steendrukkerij de Jong & Co. Hilversum 1965). Bladzijden uit de Daily Mirror zijn uitvergroot en versneden in vierkante bladen (recto / verso bedrukt). Totaal 60 losse vellen plus dubbele pagina met aantekening van de uitgever. In een brief aan de redacteur van het Kwadraat-Blad schrijft Dieter Roth: 'Zij vormen een deel van een serie boeken, welke ik in het jaar 1962 heb gemaakt van een pak Daily Mirrors […] IN PLAATS VAN EEN KWALITEIT TE TONEN (verrassende kwaliteit) TONEN WIJ KWANTITEIT (verrassende kwantiteit). Ik kwam op dit idee (Kwantiteit in plaats van Kwaliteit) op deze manier: 'KWALITEIT' in ZAKEN (b.v. adverteren) is alleen maar een subtiele manier om zich op Kwantiteit toe te leggen: Kwaliteit in de reclame streeft naar uitbreiding en (ten slotte) macht = Kwantiteit. Daarom willen wij deze keer nu eens Kwantiteiten produceren!' (uit: Concrete poëzie, fluxus en conceptuele kunst: een boekenfrictie).

Roth behandelt papier op een zeer persoonlijke, speelse manier: soms onstuimig en wild, soms rustig en evenwichtig. Eén van de voorbeelden is “Kinderbuch” (Forlag ed Reykjavik) 1957): het ritme en de klank van de kleuren in grote en kleine vlakken is fascinerend. Mijn ogen zijn een mond,verklaarde Rot(h). En in enkele gevallen valt hij het papier aan als een groep termieten : vernietigen tijdens de constructie. Het papier insnijden of uitsnijden. Een prachtig voorbeeld is het kunstenaarsboek Boeken. 120 Köpfe von Dieter Roth (44 Jahre alt), 8 Köpfe von Vera Roth (11 Jahre alt.) uitgeven als catalogus (cat.nr. 577) door het Stedelijk Museum Amsterdam in 1975 (oplage 2.000) met een complete lijst van de boeken. Een groot vel is ongesneden teruggebracht in een boekvorm van 128 pagina's.

Les Levine

De Amerikaan Les Levine heeft als uitgangspunt dat kunst gebruikt moet kunnen worden. Hij wordt geïnspireerd door de technologie, de massaproduktie en de Amerikaanse 'consumer society'. Levine begon in 1965 met het maken van stoelen, strak gepakt in roze geschilderd vanvas en opgehangen aan de muur of het plafond. Hierna maakte hij 'disposable art' (wegwerpkunst): objecten in grote oplagen, die weggegooid kunnen worden, als ze gaan vervelen. Rond 1968 maakte hij zgn. star-machines, gemaakt van twee manshoge, doorzichtige, gebogen platen perspex, tegenover elkaar opgesteld in een raam van buizen. Wanneer men hierin staat, verandert het ruimtebesef en moet men zijn handen uitsteken om te voelen waar de begrenzing is. Levine heeft zich beziggehouden met het maken van enviroments, pneumatische kunst en televisieobjecten. Hij geldt als een pionier op het gebied van videokunst.

In zijn werk roept hij vragen op over de sociale en politieke reikwijdte van kunst en stelt hij het manipulatieve karakter van de media aan de kaak. De vraag welke rol de kunstenaar speelt binnen het sociale systeem komt in tal van concrete projecten aan de orde. Levine's Restaurant (New York 1968) en het Museum of Mott Art Inc. (New York 1970) zijn pogingen om de communicatie over kunst en haar functioneren te stimuleren (uit: Kunst van Nu. Encyclopedisch overzicht vanaf 1960, 1971 en Encyclopedisch overzicht vanaf 1970, Leiden 1995).

Een prachtig voorbeeld is het kunstenaarsboek Museum of Mott Art Inc. Catalogue of after art services 1974, 12 p. 21,5 x 14 cm. New York:

A catalogue of 62 supposed services provided to artists by Levine's conceptual Museum of Mott Art Inc. Includes brief description of services and price, introduction, conditions of service and consultation such as: 'Activity Selection Service for Artists (What should you do after art? Bring us your biography and a history of your previous work and we will outline a program of activities complete with variations for the next 6 years. Completely tailored to the needs of the individual. Fee - $108 925-0447 for appt), 'How to Stop Being an Artist,' 'Language Services for Painters,' 'How to Kill Yourself' etc.

'Museum of Mott Art is a consultation service organization, the purpose of which is to provide information and consultation services to the fine art professions and their associates.
1. All services are given on an individual basis only. Lists or other information supplied by Mott Art are deemed to be for the client's use only and not transferable.
2. All inquiries, consultations or conversations between clients and Mott Art shall be held in the strictest of confidence.
3. Information supplied by Mott Art is given in accordance with the highest professional standards. Where an expert is required, a bona fide member of the specific profession will be consulted. Mott Art shall not be held responsible for the outcome of any actions taken as a result of the client receiving information or acting upon the use of any of our services.
4. Fees are charged as per catalogue price or $36 per hour, whichever is the greater. Where particular expertise from a qualified professional is required, the standard hourly rate of that profession shall be charged in addition. All telephone inquiries are billed at $6 per call. Fees are payable immediately as service is supplied'.

In het kunstenaarsboek House (Kwadraat-Blad, ontwerp Pier Brattinga, concept Les Levine Steendrukkerij de Jong & Co Hilversum 1971) 'vindt men op de volgende bladzijden voorstellen voor een serie nog uit te voeren beeldhouwwerken'. Elke foto in dit boek is een werkplan voor een beeldhouwwerk of monument. Degene, die dit boek in zijn bezit krijgt, zou moeten trachten een van de monumenten te verwezenlijken op een schaal die in verhouding staat tot de ruimte die hij daarvoor ter beschikking krijgt. Hij kan dit alleen doen, of in samenwerking met een groep. Wanneer hij zijn werk aan het monument heeft voltooid of er genoeg van heeft, wordt hij verzocht foto's ervan te zenden aan Les Levine, 181 Mott Street, New York, New York 10012, U.S.A.'. Te zien zijn 25 foto's van verschillende standpunten opgenomen van een ingestort houten huis gelegen tegen een bosrand. ;House' is uitgegeven in kader van Sonsbeek 71.