Over mensen en zijn gedragingen: Els ter Horst

Els ter Horst (ontwerp affiche expositie "Het andere boek" 1984)

"Private press" is een term gebruikt in de kring van boekenverzamelaars die van uitgelezen uitgevers en drukkerijen in kleine oplagen gedrukte artistieke en op bijzondere typografische wijze gedrukte boeken bijeen brengen, kort gezegd verzamelaars van bibliofiele boeken. Private presses zijn letterlijk gesproken privé-drukpersen; een meestal in een woning opgestelde zetterij en drukpers worden gebruikt om een fraai ogend drukwerk te maken, meestal zonder commercieel oogmerk. De kleine niet-commerciële uitgeverij Snood van de kunstenares Els ter Horst in Amsterdam die, meestal alleen, soms met anderen zoals Sjoerd Hofstra (invariantiepunt 1985 oplage 40 gen./ges. techniek: zeefdruk en offset) en Geurt van Dijk (wat moet, dat moet/ omtrent het onvermijdelijke 1986 oplage 15), één à twee boekjes per jaar produceert, is een voorbeeld van zo’n uitgeverij van kunstenaarsboeken die weinig verschilt van een hedendaagse private press die volop gebruik maakt van kleurrijke zeefdrukken.

Ter Horst ging naar de Academie Minerva in Groningen omdat ze illustratrice wilde worden, maar ze is het niet geworden omdat bij haar de tekening er vaak al is voor het verhaal. "Mijn werk gaat over ons, mensen en over onze gedragingen. Dit is niet altijd figuratief en zichtbaar, soms is het werk zelfs schijnbaar levenloos en abstract. Dan gaat het over verhoudingen of over het decor waarin we leven". Na de academie maakte ze decors en voerde ze monumentale opdrachten uit. "Mijn opleiding aan de academie ben ik geëindigd op de afdeling “Theater, beweging en omgeving”. Dat was een veelomvattende afdeling voor ieder die geen schilder, geen graficus en geen beeldhouwer was. Wat ben ik dan? Een tekenaar kan ik zeggen, maar achteraf ben ik blij met de ruime omschrijving. Ik voel me erin thuis. Theater: ja er is een hoop theater in ons leven, beweging: ja ik ben altijd onderweg en onze sociale omgeving heeft veel invloed op mijn werk".

Els ter Horst en Sjoerd Hofstra (fragmenten uit: invariantiepunt 1985)

Nu houdt ze zich bezig met tekenen, schilderen (zie Galerie AdK Amsterdam) en maakt ze vooral kunstenaarsboeken: "... allereerst maak ik boeken omdat ik het interessant vind dat je beweging en gelaagdheid aan kan brengen in boeken. Dit gaat niet makkelijk in een schilderij. Ik maak ook boeken omdat ik iets "heb" met boeken. Het is een pakketje waar je van alles in kunt stoppen en uit kunt halen, zoals bij een koffer. Je kunt wonen tussen boeken en de hele wereld naar je toe halen met boeken. Verder is een boek intiem en transportabel...". Beweging en gelaagdheid is vooral te zien in het al hierboven genoemde kunstenaarsboek "invariantiepunt", waarin een ontwikkeling als een beweging wordt opgevat. Ter Horst: "niets is zonder ontwikkeling. Een ontwikkeling is op te vatten als een beweging, die te omschrijven is, te volgen, maar zich nooit of te nimmer laat vastleggen. Als alles in beweging is, hoe valt dan de ene ontwikkeling te beschouwen ten opzichte van de andere? Als zij dezelfde richting en snelheid hebben, lijken zij stil te staan ten opzichte van elkaar. Heeft evenwel de ene beweging een andere richting en snelheid dan de andere zal een, zij het tijdelijke, ontmoeting tot de mogelijkheden behoren. Dit boek registreert zo'n ontmoeting (uit: invariantiepunt 1985)".

Els ter Horst
(fragmenten uit: Over de aard van boeken 1984)

Na haar eerste twee kunstenaarsboeken die bestaan uit een verzameling tekeningen uitgevoerd in zeefdruk en in stencil (zonder titel 1983 oplage 40 en mooi stencilwerk 1983 oplage 40) maakte Ter Horst in eigen beheer in 1984 (oplage onbekend) een boek getiteld "Over de aard van boeken" uitgevoerd in leporello. Het gaat over het verschijnsel boek wat in beeld wordt gebracht: "dit boekje is een schets voor het boek "Over de aard van boeken". Het is een eerste opsomming van gedachten over boeken. Het moet later dikker en mooier worden". Nog in hetzelfde jaar werd het uitgegeven in het Nederlands en in het Engels met als titel "Over boeken" (oplage 40). In dat jaar nam zij ook deel aan de expositie "Het andere boek: 26 benaderingen van het kunstenaarsboek" in Studio Amazone Amsterdam en georganiseerd door de Stichting Vrouwen in de Beeldende Kunst. Hiervoor ontwierp zij het affiche.

Els ter Horst z.t. (kaart 10 x 15 cm. 1984)

Kunstenaarsboeken van Ter Horst zijn o.a. aangekocht door het Van Abbemuseum Eindhoven, het Stedelijk Museum Amsterdam, Victoria & Albert Museum Londen, Tate Gallery Londen en het Meermanno Westrenianum Den Haag. Haar boeken kunnen bij Boekie Woekie Amsterdam en via haar website worden aangekocht. Op deze website zijn verder prachtige voorbeelden te bekijken van haar boeken uit de jaren negentig tot en met haar laatste uitgaven waaronder het nog niet overtroffen boekje " ’t draadje" uit 2010 (oplage 200). Dit kleine boekje (8 x 11 cm.) is in zeefdruk uitgevoerd met een draad. Steeds loopt een draad van de linker naar de rechterpagina als onderdeel van de tekening. Meer over haar recente boeken en waarom zij het kunstenaarsboek gebruikt als presentatievorm klik dan op: "Het liefst vorm is inhoud": recent werk van Els ter Horst.

Els ter Horst en Geurt van Dijk (fragment uit: wat moet, dat moet/ omtrent het onvermijdelijke)
"2 stroken papier die in een spiraal om elkaar gedraaid zijn en daarna gevouwen tot leporello.
Op de ene strook vertelt Geurt mij een verhaal en op de ander vertel ik een verhaal aan Geurt.
Die 2 verhalen gaan door elkaar lopen" (Foto: KB Den Haag).

Visualisering en structurering: Sjoerd Hofstra

Sjoerd Hofstra (2D object uit: Gewaarwordingen)
 

Fragmenten uit: Zonder titel 1981

Halverwege de 19de eeuw werden boeken geïntroduceerd, waarbij je met een touwtje een afbeelding overeind kon zetten. Werkelijke pop-up boeken, waarbij de voorstelling vanzelf omhoog komt wanneer de bladzijde wordt omgeslagen, worden gemaakt sinds het eind van de 19de eeuw. Deze vorm van boeken maken werd in de 20ste eeuw door kunstenaars aangegrepen: Andy Warhol gebruikte het bijvoorbeeld in zijn ontwerp voor een platenhoes maar ook in het kunstenaarsboek "The index book" (1967), waarbij o.a. een blikje tomatenpuree rechtop staat in het boek. Er zijn ook Nederlandse kunstenaars die zich de pop up eigen hebben gemaakt, onder wie Rein Jansma met het boeiende kunstenaarsboek Stairs (Joost Elffers Amsterdam 1e druk 1982) en Sjoerd Hofstra.

Fragmenten uit: An Anaglyphic Tetrahedron 1992

De Nederlander Hofstra, die in New York woont, is gespecialiseerd in boeken die de grenzen van het boek verkent en verlegt. Alles in een oplage van niet meer dan twaalf stuks tot vijftig stuks. Hofstra: "Ik begin nooit met het besluit een boek te maken. Het is de visualisering en structurering van bepaalde concepten die de boekvorm vereisen." Hij vervaardigt kunstwerken in de vorm van boeken, al dan niet met tekst, met intrigerende en beeldende titels:

- Côte d'Azur (eigen beheer 1980 oplage 40 gen./ges)
- Zonder titel (Zet Amsterdam 1981 oplage 10 gen./ges)
- Boeken (Zet Amsterdam 1984 oplage 100 gen./ges.)
- Second thoughts (Zet Amsterdam 1984)
- 14 mistakes (Zet Amsterdam 1984 oplage 20 gen./ges.)
- Invariantiepunt (ism Els ter Horst. Wiskunde gebruikt bij vergelijkingen van persoonlijke vormgeving. Zet Amsterdam 1985 oplage 40 gen./ges.)
- Het wat (Zet Amsterdam 1986)
- Wat vliegt waar (Zet Amsterdam 1986)
- 1 Feuille papier à cigarettes (Zet Amsterdam 1986 oplage 200 gen./ges.)
- A study in averages / by Sjoerd Hofstra and Trying to average out / by Karen O'Hearn (Zet Amsterdam, Above New York, 1990 Two works bound side-by-side with their pages interleaved)
- Some day (Zet Amsterdam 1991 oplage 20 gen./ges.)
- An Anaglyphic Tetrahedron (pop-up: Zet Amsterdam/New York 1992 Text is from Kobo Abe's "Box Man")
- Six Empty Bookcases (pop-up: ism Karen O'Hearn, 1996 oplage 12 gen./ges)
- ARC (pop-up: Zet Amsterdam 2000)

Omslag: Gewaarwordingen

Fragment uit: Gewaarwordingen

Fragment uit: Gewaarwordingen

Fragment uit: Gewaarwordingen

Hofstra bereikt in zijn boeken zowel een hoog artistiek niveau als een geavanceerde pop-up techniek of met een tweedimensionale constructie, zoals in het kunstenaarsboek Gewaarwordingen (Zet Amsterdam 1985, oplage 50 gen./ges.) met teksten van Bruno Ernst naar aanleiding van zijn bespreking in NRC Handelsblad van het boek van David Marr: Vision. A computational investigation into the human representation and processing of visual information. Dit boek is prachtig en rijkelijk verlucht met litho's in een informele stijl en kan tot één van de hoogtepunten gerekend worden van kunstenaarsboeken uit de jaren tachtig in Nederland.

Het kunstenaarsboek A Study in Averages/Trying to Average Out (Zet Amsterdam 1990, oplage 100) is een buitengewoon voorbeeld van de structurerende wijze waarop Hofstra het medium boek gebruikt. Het boek is een samenwerking met Karen O'Hearn, een gegeven dat zou kunnen blijken uit de boekvorm: de dubbele binding. Het boek klapt als een drieluik open, alternerend een pagina naar het linker, dan wel rechterdeel omdraaiend waardoor tegen het einde twee samengebrachte aparte boeken zijn ontstaan. Het lees proces biedt dus twee in elkaar liggende boeken, beide op zeer verschillende maar wel samenhangende wijze een interpretatie gevend van de gestandaardiseerde hotelkamers. Op zoek naar een gemiddelde, slaat de een aan het meten, tellen enz. en richt de ander zich op niet-meetbare zaken van meer poëtische aard (uit: Verzamelde Werken 1992).

Wetenschap en kunst komen in sommige boeken heel dicht bij elkaar, zoals in het kunstenaarsboek Elements of Geometry by Euclid (New York 1994). Hofstra: "When I saw Elements, Euclid's studies on geometry, the book was so thoroughly modern in design and conception that I was hesitant to change any element of the book."

Het Victoria and Albert Museum in Londen over het kunstenaarsboek They Pair Off Hurriedly (Zet Amsterdam 1992): "In this remarkable book, Dutch-born artist Sjoerd Hofstra showed himself to be a master of paper construction by creating highly dramatic pop-ups, including a revolving door and a cascade of rooftops. The book is a reinterpretation of Manhattan Transfer, John Dos Passos’s 1925 novel which captured the hustle and bustle of daily life in New York City. Hofstra incorporated Dos Passos’s text within printed pages that resemble architectural drawings, so that the viewer feels as if he or she is reading a blueprint".

Fragment uit: invariantiepunt

Fragment uit: invariantiepunt