Marten Hendriks en het lichaam als metafoor van jezelf.

Partituur voor draaiorgel die de vorm van het lichaam
van Marten Hendriks volgt (1974). 

Marten Hendriks heeft in de beeldende kunst veruit de meest intrigerende samenhang in een zo ongelijksoortig mogelijk oeuvre weten te bewerkstelligen. Hij ziet dat wat hij maakt als materiaal dat nieuw materiaal kan genereren omdat hij zijn werk gebruikt als gereedschap voor categorisatie. Ieder werk is een commentaar op, een verklaring over, of een bevraging van, alle andere werken die hij heeft gemaakt (bron: madeinarnhem.nl). Hendriks: "Ik heb altijd meerderde disciplines naast elkaar gebruikt en vermengd. Ik heb gefotografeerd, gefilmd en me beziggehouden met geluid, performances en installaties. Ik maakte stencilboeken en samen met G.J. de Rook tijdschriften. Je moet niet vergeten dat mijn generatie druk in de weer was met het verruimen van het idee wat een kunstwerk was of zou kunnen zijn. Het kon een schilderij zijn of een ruimtelijk werk, maar even goed iets heel anders. Een multidisciplinaire aanpak lag dus voor de hand... Ik tekende en maakte zeefdrukken in tot kleine boekjes versneden telefoonboeken. Uit de telefoonboekjes ontstond later een twintig minuten durende 16mm film. Ook "bezeefdrukte" ik samen met Hans Gaarenstroom kranten die ik later gebruikte in combinatie met video als materiaal voor het werk Reference/Interference, een parallel-installatie die gelijktijdig plaatsvond in de Appel in Amsterdam en het toenmalige Museum in Nijmegen (1979). Een van mijn andere projecten was het markeren en documenteren van de harde delen – de botten – in mijn eigen lichaam en dat van anderen. Het project mondde uit in performances in Warschau (tentoonstelling "I am" 1978 De Appel Amsterdam) en New York. Met film hield ik me ook vrij intensief bezig. Ik filmde bijvoorbeeld de projectie van een film en daarna filmde ik de projectie van die film en dat zo verder (Bron: Interview met Maarten Hendriks op 25 januari 2012 in De Wereld Werkt in Arnhem).

Marten Hendriks's body music 1974

De bijdrage van Hendriks in kader van het Art Information Festival te Middelburg in september 1975 was bijvoorbeeld zijn performance "body music". "De contouren van mijn lichaam zijn in een draaiorgelboek gesponst. Om menging van melodische lijnen te voorkomen is de ene helft van de omtrek van mijn lichaam naar boven geklapt. Het probleem dat zich voordeed bij de technische realisatie was dat de lijn niet onafgebroken geponst kon worden omdat dan het boek uit elkaar zou vallen. Om de lijn op een consequente wijze te onderbreken maakte ik gebruik van de driekwartsmaat. Deze lijn slingert o.a. door het bereik van de trompet, trom en dan weer de piano en soms in de registers zodat je even helemaal niets hoort". Het draaiorgelboek die in samenwerking met Rein Schenk gemaakt is voor de Body-music performance is in de collectie van Gelderland opgenomen. De opnamen hiervoor werden al op 11 januari 1974 gemaakt. Ook is in kader hiervan de kunstenaarspublicatie Marten Hendriks's body music (partituur voor draaiorgel, eigen publicatie 1974) uitgegeven die bestaat uit 5 stencils met een foto van het draaiorgel met het bijbehorende notenschrift.

Fragmenten uit:
Weer bewust geworden gedachtenbeeld

In het kunstenaarsboek "Weer bewust geworden gedachtenbeeld" (vormgeving ism Jan Brand, uitgeverij Kantoor voor Cultuur Extracten Apeldoorn en Van Reekum Museum 1983, reguliere oplage en een oplage 48 ges. met foto) die ten gelegenheid van een tentoonstelling is uitgegeven worden verschillende werken afgebeeld en beschreven. Hans van Grinten: "De performances en films van Marten Hendriks worden in bijzondere mate beïnvloed door de ervaringen, die hij opdeed gedurende vele jaren met de schilderkunst en grafiek... Het eigen lichaam was al vroeg een essentieel middel om zich uit te drukken geworden. Maar de uitdrukkingswaarden eindigden niet in de akties en hun fotografische of filmische dokumentatie".

Andere kunstenaarsboeken in oplage zijn: Morbidezza (eigen publicatie 1970 oplage 60 gen.) en Juxtapose (eigen publicatie Hengelo 1980). Ook heeft Hendriks belangrijke bijdragen geleverd aan een aantal uitgaven die als kunstenaarsboeken kunnen worden beschouwd: Transit, taal-beeld-taal (Brummen 1974), Specimen nr. 1 (Utrecht 1974), Specimen nr. 2 1/2 (Exp/press Utrecht 1975), Art Information Festival (Middelburg 1975) en Transit, translation-transformation (Brummen 1976).

Bijdrage: Art Information Festival Middelburg 1975

Het kunstenaarsboek en zijn vormgever

In de huidige museale collecties en bibliotheek collecties zijn ook vaak kunstenaarsboeken opgenomen die als publicatie bij tentoonstellingen uitgegeven zijn en niet door een kunstenaars zijn ontworpen, maar door een medewerker van het betreffende museum, een vormgever, ontwerper/designer of een tentoonstellingsmaker. De inhoud van de publicatie zijn de bijdragen van de kunstenaars van de tentoongestelde kunstwerken of kunstenaarsboeken. Soms bepaalden ook de kunstenaars mede de richting en de inhoud.

Enkele voorbeelden:

fragment uit: Kunstenaarsboeken: twaalf benaderingen

Bij de tentoonstelling 'Kunstenaarsboeken: twaalf benaderingen' in 1981 in Museum Waterland te Purmerend is een bulletin uitgegeven. Alex de Vries verzorgde de tekst. De twee boekkunstenaars Juan J. Agius en Ulises Carrión zijn gevraagd een tentoonstelling samen te stellen over het boek als autonome kunstvorm. Zij hebben twaalf kunstenaars (naast hun zelfgemaakte boeken) uit verschillende landen geselecteerd: François Bouillon, Ad Gerritsen, Axel Heibel, Diederick van Kleef, J.H. Kocman, Thomas Ockerse, Géza Perneczky, Pawel Petasz, Federico Sanguinetti, Ben Sleeuwenhoek. De omslag van dit uit zes pagina's bestaande uitgave is als een soort affiche vormgegeven. Het is niet duidelijk of Agius en Ulises hebben bijgedragen aan dit ontwerp of een medewerker van het museum Waterland.

fragment uit: Beeldboeken

De publicatie Beeldboeken (Amsterdam Galerie Da Costa, 1980 oplage: 500) is een catalogus met een overzicht van een aantal artists' books van bekende kunstenaars (Francois Righi, Adriaan Nette, Francesc Guitart, Manuel Menán, Juan J Agius, Frederico Sanguineti, Francois Bouillon, Lia Rondelli, Ulises Carrión, Ben Sleeuwenhoek, Roberto Comini, Alessandro Algardi, Jean Zuber). Deze catalogus toont de verschillende manieren om beeldboeken te benaderen en geeft tegelijkertijd de grenzen aan van deze collectie en de richting waarin ze zich ontwikkelt. Het illustreert de activiteiten in de afgelopen vier jaar van Juan Agius, van de Galerie Da Costa Amsterdam, als uitgever. De vervaardigers van dit boek zijn: Agius, Carrión en Jan de Witte.

Omslag Live performances

Jan Brand is de vervaardiger van de publicatie Live performances - Behaviour workshop festival Arnhem 1980 : documenten van een festival Gemeentemuseum Arnhem 1980 (Stichting Festival Arnhem, 1980 oplage: 500). Deze catalogus en tentoonstelling zijn een verslag van de beeldende kunst activiteiten die in kader van de manifestatie 'Theater en Wij' in 1978 plaatsvonden. De activiteiten waren in drie onderdelen gesplitst tw., een presentatie van live-performances, een workshop en films. Er zijn in deze uitgave dertien performances (o.a. Marina Abramovic/Ulay, Harrie de Kroon, Gerrit Dekker, Ben d'Armagnac, Servie Janssen) gedocumenteerd uit 1978.

Omslag Beelden van de eigen werkelijkheid

Bijdrage Harrie de Kroon
(performance 24 april 1979 Lyon)
There are 3 rings in the wall, through which a rope
passes. I pull one end of the rope, the other end is
tied round my waist.

Bijdrage John Liggins (We three 1978)

De vormgever Henrik Barends heeft de catalogus Beelden van de eigen werkelijkheid (De Gemeentelijke Van Reekumgalerij Apeldoorn 1979 oplage 1000 + 100) vormgegeven. 'De eigen werkelijkheid geeft vorm en inhoud aan beelden welke voortkomen uit een contemplatieve houding. Ironie, betrokkenheid, aandacht; houdingen (attitudes). De houding van de kunstenaar levert ons, met name in de laatset jaren steeds meer beelden van eigen ervaringen, emoties, bevindingen, observaties, gedachten, teksten, publicaties, gedragingen, optredens, extrapolaties van wat normaliter verborgen blijft (de achterkant van her behang) van de binnen wereld' (Jerven Ober). De volgende kunstenaars hebben o.a. deelgenomen: Pieter Engels, Hans Eykelboom, Hreinn Fridfinnsson, Sigurdur Gudmundsson, Harry Hoogstraten, Harrie de Kroon, John Liggins, Nikolaus Urban).

Omslag Memphis met en zonder flapover

Een ander prachtig voorbeeld is de catalogus Memphis (Groninger Museum 1989 oplage: 2.800) waarvan de vormgeving door Swip Stolk mmv de fotograaf Mike Bink is verzorgd. Vanaf 1979 ontworp Stolk veel voor het Groninger Museum en vanaf 1994 was hij de vaste vormgever van het museum van directeur Frans Haks. Ook ontwierp hij m.m.v. Carlo Elias en Edgar Smaling de publicatie 'Een pissende poes' (Groninger Museum en Frans Haks 1999 oplage 3000). De kleuren van de pagina's in dit boek zijn gebaseerd op het kleurenpalet dat Peter Struycken voor het Groninger Museum heeft ontwikkeld. 'Zoals het nieuwe museum als een huid om de collectie past, zo volgt de vormgeving van Swip Stolk haarfijn de inhoud van dit boek. Beide zijn een vorm van haute couture die ik een eeuwig leven toewens', aldus Frans Haks in 1999.

Stolk kende Frans Haks al in 1968 toen hij een catalogus ontwierp in vorm van een spel bij de tentoonstelling 'Environments' in het Catharijne-convent Utrecht in 1968. Deze kan als een kunstenaarsboek worden beschouwd. Swip Stolk kwam op het idee het bestaande 'Electro'-spel van Jumbo om te bouwen tot een catalogus. Deze bestaat uit een speeldoos waarin zich een boekje van 36 pagina's met concrete gegevens over de kunstenaars, hun werk etc., voorts vijf speelvelden, waarvan twee met vragen en antwoorden over de tentoonstelling, een met portretten en namen van de kunstenaars en een met geometrische figuren die bij elkaar gezocht moeten worden (vooral bedoeld voor kinderen die nog niet kunnen lezen, zodat die ook met de catalogus kunnen spelen). Het vijfde speelveld biedt iedereen de gelegenheid de opengelaten vakjes zelf in te vullen, en zo het spel naar eigen keuze uit te breiden. Op deze wijze is niet alleen een uniek object ontstaan, maar ook een catalogus die het karakter van de tentoonstelling voortreffelijk weerspiegelt (uit: Museumjournaal 14/1 1968).

Duane Michals

Duane Michals (fragmenten uit: Photographs with written text)

Duane Michals pionierde in de jaren zestig met (geënsceneerde) fotoreeksen waarin hij korte verhalen vertelt over de menselijke kanten van het leven: liefde en dromen maar ook angsten en teleurstelling. Kenmerkend was dat hij sinds 1974 bij zijn fotoreeksen korte, handgeschreven teksten plaatste, zoals in het kunstenaarsboek Photographs with written text (Municipal Van Reekummuseum of Modern Art Apeldoorn 1980). De tekst werd een integraal onderdeel van zijn werk. Michals eigen familie en een paar bijzondere zelfportretten zijn afgebeeld. De foto's en de teksten zijn aan elkaar gelijkwaardig. De tekst fungeert niet als onderschrijft of verklaring van de foto, en de foto dient niet om de tekst te verduidelijken. Een principe dat ook voortkomt in narrative art. Zijn foto's moeten dus letterlijk "gelezen" worden zowel plastisch als literair.

Michals is het tegenovergestelde van een verslaggever. Hij legt niet onbeproefd de aanwezige realiteit vast, maar ensceneert korte, poëtische of frapperende gebeurtenissen, die hij als reeksen fotografeert. Filmstroken waarvan de beelden los onder elkaar gelijkwaardig zijn, zodat hun verloop vaak van zowel van voor naar achter als van achter naar voor bekeken kan worden (uit :catalogus Art Information Festival 1975).

Michals verzette zich met zijn onderwerpkeuze, werkwijze en presentatievorm tegen de toen dominante fotografie van het ‘beslissende moment’. Hij liet zien dat fotografie, behalve een uniek moment in de werkelijkheid vastleggen, nog veel meer kan, zoals verhalen vertellen en de innerlijke kanten van het menselijke bestaan verbeelden. 'Als je naar mijn foto’s kijkt, kijk je naar mijn gedachten', is een treffende uitspraak van hem die hij in zijn werk altijd trouw is gebleven (bron: nederlandsfotomuseum.nl).

Eerste en laatste foto uit de serie "Herwonnen Paradijs" 1968.
bijdrage: Art Information Festival Middelburg 1975