Dick Elffers en Bert Schierbeek

Linnen omslag van: Op de bodem ligt lettergraniet en spreekt klare taal

Samen met de schrijver Bert Schierbeek maakte Dick Elffers het kunstenaarsboek Op de bodem ligt lettergraniet en spreekt klare taal (Amsterdam, Bijenkorf Beheer, 1970 oplage 250 gen./ges). Gevarieerd zwart en lichtoranje gedrukt, afgewisseld met teksten en gedichten van Schierbeek op transparant papier. Een creatie van een samenspel tussen woord en vorm. Dit boek is ter gelegenheid van het eeuwfeest van Bijenkorf Beheer NV te Amsterdam uitgebracht: "Van de bijlage bij het jaarverslag ter gelegenheid van de aanvang van de tweede eeuw van ons concern lieten wij een speciale genummerde editie verschijnen... Dat niet alleen de welvaart maar ook het welzijn van het individu ons wel degelijk ter harte gaat moge blijken uit beeld en tekst waarin kunstenaars Elffers en Schierbeek zich hebben uitgedruk".

Hierin is sprake van letters die als als beeldend element worden gebruikt. Ook wel typografiek genoemd. Belangrijk in de typografiek is het beeldevenwicht. Het evenwicht dat in goede letterontwerpen aanwezig moet zijn, zonder dat de lezer zich het iedere keer dat hij een tekst ziet en leest bewust is. De verhoudingen tussen rechte lijnen en rondingen, de opmerkelijke kromming van de buik van bijvoorbeeld de letter a in de onderkast of de ingewikkelde kronkel van de g en nog meer in het & teken. Elffers drukte de bladen in deze uitgave met grote massieve letters. Het oorspronkelijke letterbeeld is echter niet meer te herkennen. Het zijn geheime symbolen en tekens. De herkomst van de beelden is in de titel onthuld en valt voor de kenner van de verschillende lettertypes nog wel te herleiden. Het zijn grafische beelden die ook met andere middelen tot stand hadden kunnen komen. Een enkele keer verwijst de tekst naar lettertekens: "in de kringloopzien wij de stad der blindengebouwd in geheimschriftrond".

Fragmenten uit: Op de bodem ligt lettergraniet en spreekt klare taal

Het naakte meisjesalfabet van Anthon Beeke

 

Alphabet (katern, katern één keer opengevouwen en katern 3-delig: geheel opengevouwen)

De Nederlandse grafische ontwerper Anthon Beeke was tijdens het directoraat van Wim Beeren (1985-1993) huisontwerper van het Stedelijk Museum. Beeke werd al in 1969 beroemd met zijn 'naakte meisjes alfabet'. Daarmee was de toon voor zijn spraakmakende oeuvre gezet en Beeke begon zijn opmars als één van de vijf Nederlandse topontwerpers van de twintigste eeuw. In navolging van de oproep van 'Letraset-plakletters' voor nieuwe lettertypes, vroeg Pieter Brattinga (redacteur en art director van de Kwadraat-Bladen) ook aan ontwerpers zich te buigen over een alfabet dat paste bij de moderne tijd. Er verschenen alfabetten in de serie Kwadraat-Bladen van Gerhard Unger, Timothy Epps & Christopher Evans, Wim Crouwel en als laatste dat van Beeke in 1970: Alphabet (Steendrukkerij De Jong, Hilversum 1970. Losbladig in katern. Gefotografeerd door Geert Kooiman, reportage door Ed van der Elsken).

Het alfabet van Beeke trok onmiddellijk de aandacht, als zelfstandig ontwerp en als uitdrukking van de jaren zestig. Het werd gezien als een uiting van bevrijding van benepen seksuele taboes, als een teken dat bloot niet vies en voos was, maar van grote klassieke schoonheid en bovenal onschuldig. Er is daarna nooit meer iets mee gedaan. Het was geen werkbaar alfabet. De letters waren hooguit te gebruiken voor een initiaal of een enkel woord. Beeke: 'Het is gebaseerd op vunzige speelkaarten die je toen tegenkwam in louche café's, met naakte vrouwen erop in compromitterende standjes. Het 'new alphabet' was een nieuw statement, het keek vooruit naar een tijdperk dat voor ons lag. Mijn alfabet was ook een statement. Zoiets was immers alleen mogelijk in Nederland waar alle meisjes in minirok liepen en waar Phil Bloom de première van het naakt op televisie had verzorgd. Het was ondenkbaar dat er in die tijd ergens anders in een ander land een keurig bedrijf als De Jong dergelijke naaktenletters de wereld in zou sturen. Ed van der Elsken maakte een rapportage van de opnamesessies. Zijn kinderen werden ingezet om de leestekens te maken' (uit: Stedelijk Museum Bulletin 5/6 2003).

Met dank aan Antiquariaat Berger & De Vries in Groningen voor het beschikbaar stellen van deze uitgave.