De tekeningen van Panamarenko.

Fragmenten uit: "Panamarenko, The Mechanisms of Gravity, ....,"

Panamarenko is het pseudoniem van Henri van Herreweghe en een samentrekking van Pan American Airlines and Company, een bekende vliegtuigmaatschappij uit de jaren 1960-1970.  Sinds 1967 is een groot deel van het werk gericht op verwezenlijking van technische dromen, waarbij zowel fysische als metafysische aspecten een rol spelen. De Belgische kunstenaar is als het ware een naïef ingenieur. Hij noemt zichzelf nooit ‘kunstenaar’.  Tot zijn weinig realistische, maar met veel overtuigingskracht gepresenteerde projecten behoren onder meer studies voor een zeppelin, een vliegtuig met pedaalaandrijving en roterende vleugels, ontwerpen voor rubberen racewagens en gasturbines, gemotoriseerde rugzakken, een metalen meikever en een plan voor een huis met gebruik van zonne-energie. Met deze objecten streeft hij naar intensivering van zijn ervaring met alledaagse situaties. Ze functioneren meestal niet werkelijk, maar verbeelden de oerwens te vliegen en zo bevrijd te worden uit de alledaagse werkelijkheid. Panamarenko construeert zijn luchtvaartuigen op basis van observaties van insecten, vogels en oude vliegtuigmodellen. Panamarenko kiest oplossingen in overeenstemming met zijn opvatting dat de techniek zo dicht mogelijk bij mens (mk=menskracht) en dier moet blijven staan. Vanaf 1977 maakt hij ook ruimtevaartschepen, daarbij rekening houdend met magnetische velden van aarde, zon, sterren en planeten.

Karakteristiek voor het werk van Panamarenko is de hang naar het surrealisme en de consequent doorgevoerde, intrigerende fascinatie voor de achterkant van het alledaagse. Panamarenko past hiermee in een traditie van eigenzinnige Belgische kunstenaars als James Ensor, René Magritte en Marcel Broodthaers. Hun werk kenmerkt zich door een bevlogen kijk op een wereld die net naast de werkelijkheid ligt en bizarre trekjes vertoont. Panamarenko waardeert de ironie van Marcel Duchamp, die onder meer uit diens 'Vrijgezellenmachine' spreekt. Hij voelt zich verwant met het vernieuwde kunstbegrip en de energiestromen van Joseph Beuys, en de attitude van Marcel Broodthaers, die zich persoonlijk met zijn werk identificeerde. Het onorthodoxe materiaalgebruik, de ontwikkeling van wonderlijke machines en de schijnbare gebruikswaarde van zijn objecten situeren hem in de omgeving van het nouveau réalisme en de pop art.

De poëtische schoonheid die zijn werken voortbrengen, is het enige wat van belang is voor Panamarenko. Hij wil met zijn werk de aandacht van het publiek vasthouden, zonder dat hij zich daarbij de vraag wil stellen of hij nu al dan niet kunst heeft gemaakt. Panamarenko’s oeuvre is een poging authentieke schoonheid te brengen, los van protocollen en beperkingen. Hij wil zijn publiek anders doen kijken, door zijn ogen, naar de wereld die ons omringt. Zijn toestellen kunnen in principe functioneren, hoewel dat voor Panamarenko geen essentie is. Functioneren van kunst betekent voor Panamarenko 'impact' hebben op de toeschouwer (uit: Kunst van nu 1971, Kunst van nu 1995, Museum het Valkhof Nijmegen en MUHKA).

De tekeningen van Panamarenko zijn kleurige ontwerpen voor machines. Zij bezitten dezelfde helderheid, fijnheid en fragiliteit als de uitgevoerde werken en worden begeleid door beschrijvingen van zwaarte, vermogen, afmeting en door calculaties. Dit is prachtig vastgelegd in het kunstenaarsboek Panamarenko, The Mechanisms of Gravity, ...., (Edition Marzona, Bielefeld 1975). Voor Panamarenko is het boek een doel op zich en documenteert en contextualiseert het zijn denk- en doeprocessen. Het bevat teksten en werktekeningen die achtergrond en context bieden bij de beeldende praktijk van de kunstenaar. Berekeningen en studies geven het degelijk uitgegeven boek (met harde linnen kaft en stofwikkel, waarop zelfs aan de binnenzijde een berekening afgedrukt is) de look and feel van een academische, natuur-wetenschappelijke publicatie (bron: Johan Pas 2012).

Wat zichtbaar wordt is een fascinatie voor het ontwerpen, het bedenken van iets wat mogelijk in beweging kan worden gezet. De reis begint waar de verbeelding in beweging komt. De plaats die het tekenen in zijn werk inneemt omschreef hij in 1978 als volgt: "Dat ik plastisch en esthetisch zo verbonden ben aan een tekening ligt ook aan het feit, dat ik les heb gevolgd aan de academie. En ik heb daarin geloofd. Ik heb heel die vorming aan de academie niet weggesmeten als kouwe koek, ik vind het heel belangrijk dat een tekening nog 'sterk' is, zoals een oude schilder zou zeggen. Maar je mag het ook niet enkel als een plastische gebeuren klasseren. Dat is het niet, want het is steeds in verband met een vliegtuig dat in de maakt is" (bron: Voor de ruimte gedacht, Otterlo 1991).

Omslag en fragment uit:
"Panamarenko, The Mechanisms of Gravity, ....,"